Στοιχεία επταμελούς επιτροπής:
Φιλία Ίσαρη, Καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Μανόλης Δαφέρμος, Καθηγητής, Τμήμα Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Λίσσυ Κανελλοπούλου, Καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Αικατερίνη Γκαρή, Καθηγήτρια, Τμήμα Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Μάριος Πουρκός, Καθηγητής, Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Αχιλλέας Χαλδαιάκης, Καθηγητής, Τμήμα Μουσικών Σπουδών, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Περίληψη:
Το ζήτημα της δημιουργικότητας βρίσκεται στο επίκεντρο του ερευνητικού ενδιαφέροντος της ψυχολογίας από τα μέσα του εικοστού αιώνα. Η παρούσα μελέτη αποτελεί συνέχεια αυτού του ερευνητικού νήματος και, εξειδικεύοντας στην καλλιτεχνική δημιουργικότητα, επιχειρεί να αναδείξει το υποκειμενικό νόημα που αυτή έχει για τον ίδιο τον δημιουργό. Πιο συγκεκριμένα, επιχειρεί να συλλάβει και να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο οι καλλιτέχνες δημιουργοί συγκροτούν, κατανοούν και ερμηνεύουν οι ίδιοι τη δημιουργικότητά τους ως προς την αφετηρία της, τις επιρροές που έχουν δεχθεί, τα κοινωνικό-πολιτισμικά στοιχεία που την τροφοδοτούν και την επηρεάζουν, καθώς και ως προς τον ρόλο του σώματος στη δημιουργική πράξη. Τα ερευνητικά ερωτήματα διερευνήθηκαν υπό το πρίσμα του αφηγηματικού παραδείγματος, το οποίο επιτρέπει την ανάδειξη των υποκειμενικών κατανοήσεων και νοηματοδοτήσεων όπως αυτές συγκροτούνται μέσα σε συγκεκριμένο κοινωνικό-πολιτισμικό και χρονικό πλαίσιο. Ειδικότερα, η αφηγηματική οπτική συλλαμβάνει τις ψυχολογικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, χρονικές και ενσώματες, πτυχές που συμμετέχουν στη συγκρότηση των ιστοριών που αφηγούνται οι άνθρωποι, μέσα από τις οποίες κατανοούν και δίνουν νόημα στα φαινόμενα, τον κόσμο, και τον εαυτό τους.
Στην έρευνα συμμετείχαν συνολικά 18 καλλιτέχνες από ένα ευρύ φάσμα δημιουργικής εμβέλειας, οι οποίοι στο σύνολό τους εκπροσωπούν τα πεδία της ζωγραφικής, των εικαστικών, του κινηματογράφου, της λογοτεχνίας, της ποίησης, της παραδοσιακής μουσικής, της γλυπτικής, και του κουκλοθεάτρου. Για την παραγωγή των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν αφηγηματικές συνεντεύξεις και αξιοποιήθηκε αρχειακό υλικό από τη ζωή του Vincent van Gogh. Το σύνολο των δεδομένων αναλύθηκε με τη μέθοδο της αφηγηματικής θεματικής ανάλυσης.
Τα ευρήματα της έρευνας επισημαίνουν τον εξελικτικό και αναπτυξιακό χαρακτήρα της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, όπως αυτός προκύπτει από τη διαρκή εξάσκηση και την τριβή με τον χώρο της τέχνης σε όλη τη διάρκεια της ζωής των συμμετεχόντων. Κινούμενοι πάνω στον άξονα του χρόνου, οι συμμετέχοντες συγκροτούν αφηγήσεις που εκκινούν από την παιδική τους ηλικία και βαθμιαία καταλήγουν στο παρόν της καλλιτεχνικής τους πορείας, επισημαίνοντας κομβικά γεγονότα και πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο σε αυτή. Υπό αυτή την έννοια, διαπιστώνεται ότι υπάρχει ένα δημιουργικό habitus (Bourdieu, 1984), το οποίο σχηματίστηκε μέσα από πολλά χρόνια ενασχόλησης, εξάσκησης, σκέψης,
παρατήρησης, σχέσεων με άλλους ομότεχνους, μελέτης, συνηθειών, πειραματισμών, διερωτήσεων, κ.ο.κ.
Επιπλέον, η καλλιτεχνική δημιουργικότητα συγκροτείται ως μία διαδικασία η οποία έχει μία διαλεκτική, κοινωνική υφή. Αυτή αφορά μία σειρά παραγόντων: καταρχάς οι συμμετέχοντες συγκροτούν τη σημασία του εσωτερικού διαλόγου με τα προσωπικά βιώματα, τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους, αλλά και ενός εξωτερικού διαλόγου με την κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα. Ως προς αυτή τη συνδιαλλαγή με το κοινωνικό-πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον ειδικότερα, οι δημιουργοί της έρευνάς μας συνομιλούν μαζί του με διάφορους τρόπους: είτε πρόκειται για ερεθίσματα που δέχονται από τον κοινωνικό τους περίγυρο, είτε πρόκειται για τα συναισθήματα, που τους προκαλεί μία συγκεκριμένη κοινωνικό-πολιτική συνθήκη, είτε για την εσωτερίκευση στερεοτύπων και πεποιθήσεων που επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τη δημιουργική τους δράση. Εντός όμως αυτής της αλληλεπίδρασης με το κοινωνικό γίγνεσθαι, εντοπίζονται και αρκετές δυσκολίες που άντρες και γυναίκες συναντούν στην πορεία της ζωής τους αναφορικά με τους κοινωνικούς, έμφυλους ρόλους τους σε σχέση με την καλλιτεχνική τους δράση. Τέλος, το αποτέλεσμα της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, το έργο, έχει και αυτό μία διαλεκτική υφή, καθώς συμπυκνώνει μέσα του όλες τις παραπάνω σχέσεις, αντιπροσωπεύοντας ουσιαστικά ένα απτό σημείο συνάντησης του δημιουργού και του εξωτερικού περιβάλλοντος.
Ο ενσώματος χαρακτήρας της δημιουργικής διαδικασίας και πράξης είναι ένα ακόμα από τα ευρήματα που εξάγονται μέσα από την παρούσα έρευνα και συνδέεται ευθέως με την διαλεκτική υφή της δημιουργικότητας. Το σώμα αναδύεται στην παρούσα έρευνα ως η πηγή, το μέσο και η θέση της δημιουργικής διαδικασίας, ως το βιολογικό, αισθητηριοκινητικό και ψυχολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο στηρίζονται όλες οι ενέργειες που εμπλέκονται στη δημιουργία ενός έργου. Παράλληλα, το σώμα εμφανίζεται ως μέρος μίας σχέσης που διαμορφώνεται με το έργο ή τη δημιουργική διαδικασία, γεγονός που παραπέμπει στην έννοια της «διασωματικότητας» (intercorporeality) του Merleau Ponty (1945).
Άμεσα συνδεδεμένος με την ενσώματη διάσταση και τη διαλεκτική υφή της δημιουργικής πράξης είναι και ο ρόλος του (φυσικού ή μεταφορικού) χώρου, εντός του οποίου οι συμμετέχοντες δημιουργούν. Τόσο ο φυσικός χώρος και η υλικότητα, όσο και ο μεταφορικός χώρος της σχέσης με άλλους ανθρώπους και με συμβολικά συστήματα (λόγος, νότες), αντιπροσωπεύουν προσφερόμενες από το περιβάλλον
δυνατότητες (affordances), ή ένα είδος ζωντανού αρχείου όπου αντικείμενα και υλικά συλλέγονται και διατηρούνται, παρέχοντας δυνατότητες για το μέλλον ή πρώτες ύλες στο παρόν.
Συνολικά τα ευρήματα της έρευνας αναδεικνύουν τρία επίπεδα στο καλλιτεχνικό γίγνεσθαι και την καλλιτεχνική δημιουργικότητα: το ψυχοσυναισθηματικό, το ενσώματο, και το κοινωνικό-πολιτισμικό, τα οποία αλληλεπιδρούν διαρκώς μεταξύ τους πάνω στον άξονα του χρόνου, ο οποίος και αναδεικνύει τον αναπτυξιακό χαρακτήρα της δημιουργικής δράσης. Ο χρονικός/αναπτυξιακός άξονας, η διαλεκτική υφή, η ενσώματη διάσταση, και ο πλαισιοθετημένος χαρακτήρας της επιβεβαιώνουν ότι η δημιουργικότητα είναι μία δυναμική, αναδυόμενη και διανεμημένη πράξη, ότι το δημιουργικό αποτέλεσμα δεν είναι απλώς ένα προϊόν, ότι ο δημιουργός δεν είναι απλώς ένα άτομο αλλά ένας φορέας δράσης, και ότι η φυσική/υλική διάσταση, με τη μορφή του χώρου αλλά και της ενσώματης πτυχής, συμμετέχουν ενεργά στη καλλιτεχνική δημιουργικότητα.
