Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Δρ. Αριανούτσου Μαργαρίτα, Ομότιμη Καθηγήτρια, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ (επιβλέπουσα),
Δρ. Χριστοπούλου Αναστασία, μεταδιδακτορική συνεργάτιδα Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ
Δρ. Βασιλάκης Εμμανουήλ, Αναπλ. Καθηγητής, Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος ΕΚΠΑ
Περίληψη:
Οι οικοσυστημικές υπηρεσίες είναι μια έννοια που εκφράζει τα οφέλη που παρέχουν τα οικοσυστήματα στον άνθρωπο και αναδεικνύει την εξάρτηση της κοινωνίας από αυτά και την ανάγκη για προστασία των οικοσυστημάτων και της βιοποικιλότητας που τα στηρίζει. Η έννοια των οικοσυστημικών υπηρεσιών αποκτάει όλο και μεγαλύτερη σημασία στις μέρες μας, και γίνονται αυξανόμενες προσπάθειες αποτίμησης της αξίας τους με διάφορες μεθόδους σε παγκόσμιο επίπεδο. Τα δασικά οικοσυστήματα παρέχουν πολύτιμες προμηθευτικές, ρυθμιστικές, υποστηρικτικές και πολιτισμικές υπηρεσίες. Τα Μεσογειακά δασικά οικοσυστήματα παρέχουν τροφή, ρητίνη, ξυλεία, καύσιμη ύλη, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην προστασία από τη διάβρωση του εδάφους και στη δέσμευση του άνθρακα και φιλοξενούν σημαντική βιοποικιλότητα. Τα Μεσογειακά οικοσυστήματα είναι επιρρεπή στη φωτιά, η οποία έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των ειδών τους. Τα θερμομεσογειακά πευκοδάση έχουν αναπτύξει μηχανισμούς ανθεκτικότητας στη φωτιά, όχι όμως και τα ορεινά δασικά οικοσυστήματα, τα οποία έχουν εξελικτικά εκτεθεί στη φωτιά λιγότερο. Η φωτιά, ως οικολογική διαταραχή, έχει επιπτώσεις στις οικοσυστημικές λειτουργίες και στις υπηρεσίες που συνδέονται με αυτές. Μελέτες σε παγκόσμιο επίπεδο έχουν δείξει σε μεγάλο βαθμό αρνητικές επιπτώσεις της φωτιάς, όχι όμως για όλες τις οικοσυστημικές υπηρεσίες, και οι επιπτώσεις αυτές φαίνεται να επηρεάζονται από το χρόνο μετά τη φωτιά, τον τύπο του οικοσυστήματος και το καθεστώς της πυρκαγιάς.
Η εργασία αυτή μελέτησε τις επιπτώσεις της φωτιάς στις οικοσυστημικές υπηρεσίες δασικών οικοσυστημάτων στην Ελλάδα που, ως χώρα της Μεσογείου, πλήττεται από φωτιές αυξανόμενης έντασης και συχνότητας τα τελευταία χρόνια. Μετά από εκτενή βιβλιογραφική ανασκόπηση, επιλέχθηκαν 56 εργασίες για την περίοδο 01.1997- 03.2024, από τις οποίες αντλήθηκαν πληροφορίες και δημιουργήθηκε μια βάση δεδομένων ώστε να απαντηθεί το ερευνητικό ερώτημα. Οι περισσότερες εργασίες εξέτασαν ρυθμιστικές υπηρεσίες, και πολύ λιγότερες μελέτησαν προμηθευτικές και πολιτισμικές υπηρεσίες, παρατηρήθηκε δε αυξητική τάση στον αριθμό εργασιών με τα χρόνια, με μέγιστους αριθμούς το 2021 και το 2010. Η πλειονότητα των μελετών αναφέρθηκε σε θερμομεσογειακά οικοσυστήματα, με πιο συνηθισμένο είδος το Pinus halepensis, ενώ πολύ λίγες μελέτες εξέτασαν ορεινά μεσογειακά δάση. Η ανάλυση των δεδομένων που ακολούθησε έδειξε ότι οι επιπτώσεις της φωτιάς ήταν κατά κύριο λόγο αρνητικές στις προμηθευτικές, στις πολιτισμικές υπηρεσίες, και σε ρυθμιστικές υπηρεσίες όπως ο έλεγχος των ρυθμών διάβρωσης, η ρύθμιση του υδρολογικού κύκλου, και η ατμοσφαιρική σύσταση και κλιματική ρύθμιση. Οι περισσότερες επιπτώσεις στη χλωριδική ποικιλότητα που συμβάλλει στη διατήρηση του κύκλου ζωής βρέθηκαν θετικές, ενώ θετικές και ουδέτερες επιπτώσεις καταγράφηκαν και για την επικονίαση. Ανάμικτες επιπτώσεις καταγράφηκαν για τη ρύθμιση της ποιότητας του εδάφους, κυρίως λόγω των διαφορετικών μεταβλητών που εξετάστηκαν. Οι πιο έντονες αρνητικές ή θετικές επιπτώσεις καταγράφηκαν βραχυπρόθεσμα, στα πρώτα δυο χρόνια μετά τη φωτιά, και συχνά παρατηρήθηκε σταδιακή μείωση των επιπτώσεων με τα χρόνια. Φαίνεται ότι τόσο η συχνότητα φωτιάς, όσο και η σφοδρότητα καύσης επηρεάζουν αρνητικά τις επιπτώσεις της φωτιάς, ενώ οι χειρισμοί αποκατάστασης μπορεί να τις μετριάσουν. Η χωρική αποτύπωση των αποτελεσμάτων έδειξε ότι οι περιοχές που έχουν επηρεαστεί περισσότερο από τις πυρκαγιές στην Ελλάδα και έχουν μελετηθεί είναι η Ανατολική Αττική, η Εύβοια, η Δυτική Αττική και οι περισσότερες περιφερειακές ενότητες της Πελοποννήσου. Οι φωτιές που φαίνεται να έχουν μελετηθεί περισσότερο είναι οι μεγαπυρκαγιές του 2007 και του 2021. Σε μια εποχή που το καθεστώς πυρκαγιάς φαίνεται να μεταβάλλεται από ανθρωπογενείς παράγοντες όπως η κλιματική αλλαγή, αλλά και η εγκατάλειψη της υπαίθρου και της γεωργίας, που οδηγεί σε πύκνωση των δασών και αύξηση της καύσιμης ύλης, σε συνδυασμό με την αύξηση της διεπαφής αστικού ιστού και δάσους, ο κίνδυνος για καταστροφικές πυρκαγιές μεγαλώνει. Απαιτείται περισσότερη έρευνα στο πεδίο αυτό, καθώς η κατανόηση των επιπτώσεων της φωτιάς στις οικοσυστημικές υπηρεσίες θα βοηθήσει στην καλύτερη προστασία και διαχείριση των ευάλωτων οικοσυστημάτων της Ελλάδας και άλλων χωρών με Μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα.
Λέξεις-κλειδιά:
φωτιά, Μεσογειακά δασικά οικοσυστήματα, οικοσυστημικές υπηρεσίες, ρυθμιστικές, προμηθευτικές, πολιτισμικές υπηρεσίες, Ελλάδα
