Στοιχεία επιβλεπόντων καθηγητών:
Μαρία Κουτσούμπα, Επίκουρη Καθηγήτρια στο γνωστικό αντικείμενο «Ελληνικός
Παραδοσιακός Χορός», Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού
(ΤΕΦΑΑ), Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)
Περίληψη:
H ενασχόλησή μου με τον ελληνικό παραδοσιακό χορό οφείλεται στο γεγονός της συμμετοχής μου από μικρή ηλικία στις μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνταν στον τόπο καταγωγής μου, τη Δεσκάτη Γρεβενών. Οι χοροί του Πάσχα μαζί με το ξεπροβόδισμα της Πασχαλιάς είχαν κάτι το διαφορετικό, καθώς παρατηρούσα μια μεγάλη και ιδιαίτερη διαδικασία, στην οποία οι κάτοικοι δίνουν μεγάλη σημασία. Μεγαλύτερη εντύπωση μου προξενούσε το έθιμο της Ανδρομάνας που τελούνταν και τελείται κατά τη διάρκεια του Πάσχα και, συγκεκριμένα, προς το τέλος της πασχαλινής περιόδου, την Παρασκευή της Ζωοδόχου Πηγής. Ειδικότερα, στην αρχή της εβδομάδας του Πάσχα τελούνταν οι χοροί του Πάσχα και στο τέλος σχημάτιζαν τον λεγόμενο τρίπατο χορό, δηλαδή τον χορό της Ανδρομάνας.
Όλη αυτή τη διαδικασία, τη θεωρούσα από μικρή ως κάτι το αξιοθαύμαστο και πάντα ήμουν περίεργη να μάθω περισσότερα για αυτό το έθιμο και τους χορούς που περιλαμβάνει. Εξάλλου, η Ανδρομάνα είναι ένα από τα έθιμα που συνέβαλλαν στη διατήρηση του λαϊκού πολιτισμού των κατοίκων της περιοχής, αλλά και στην προβολή της τοπικής πολιτισμικής ιδιαιτερότητά της έτσι όπως τη βίωσα προσωπικά αλλά και έτσι όπως αυτή είναι γνωστή στο πανελλήνιο. Η ευκαιρία να μάθω περισσότερα για όλο αυτό, μου δόθηκε κατά τη διάρκεια της φοίτησής μου στη Σχολή Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού (ΣΕΦΑΑ) του Πανεπιστημίου Αθηνών και, ειδικότερα, στο πλαίσιο της Ειδίκευσης «Ελληνικός Παραδοσιακός Χορός» το ακαδημαϊκό έτος 2013-2014. Στο διάστημα αυτό αναπτύχθηκε το ενδιαφέρον μου για την τοπική μουσικοχορευτική παράδοση της Δεσκάτης Γρεβενών αλλά και τον ελληνικό παραδοσιακό χορό σε γενικότερο πλαίσιο.
Λόγω της προσωπικής αυτής εμπλοκής, είχα παρατηρήσει από τα λεγόμενα των ντόπιων ότι το δρώμενο της «Ανδρομάνας» παλαιότερα είχε μεγάλη συμμετοχή, ενώ σήμερα δεν έχει τον ίδιο είτε γιατί οι ντόπιοι δεν γνωρίζουν τους χορούς, είτε γιατί δεν το θεωρούν αναγκαίο να συμμετέχουν. Παρόλα αυτά υπάρχει το ενδιαφέρον να το βλέπουν και νιώθουν πολύ ευχαριστημένοι που μετά από τόσα χρόνια έχει τηρηθεί το έθιμο. Με άλλα λόγια διαπιστώθηκε ένας μετασχηματισμός στην τέλεση του εθίμου στην πορεία του χρόνου, γεγονός που είχε να κάνει με τις διαφορετικές γενιές.
Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, διαπιστώθηκε ότι, αν και με το έθιμο έχουν ασχοληθεί διάφοροι ερευνητές (Τσιπλακούλης, 1995; Σωτήρη, 2015), η ενασχόληση αυτή έχει ως κύριο άξονα το τραγούδι, ενώ στην περίπτωση του χορού ερευνητές περιορίζονται σε περιγραφικές αναφορές του και όχι στον χορό αυτό καθεαυτό πόσο μάλλον στον μετασχηματισμό του ανάλογα με τις γενιές. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε και την αφορμή για την εκπόνηση αυτής της εργασίας. Σκοπός αυτής της εργασίας είναι η μελέτη του χορευτικού φαινομένου στο πλαίσιο του πασχαλιάτικου εθίμου «Ανδρομάνα» στην περιοχή της Δεσκάτης Γρεβενών. Ειδικότερα, η εργασία στοχεύει στην καταγραφή και ανάλυση των χορών που συνοδεύουν το έθιμο τριών διαφορετικών γενεών με σκοπό τον προσδιορισμού μετασχηματισμών που μπορεί να έχουν επέλθει στους χορούς και στο έθιμο.
Ειδικότερα, μέσα από λεπτομερή καταγραφή του εθίμου και των χορών που συμπεριλαμβάνονται στη μουσικοχορευτική τοπική παράδοση του εθίμου. εξετάζονται: α) ο μετασχηματισμός της τέλεσης και της λειτουργικής σημασίας των χορών κατά τις τρεις γενιές. β) Οι επερχόμενες αλλαγές του χορού ως προς τη δομή, το ύφος και το πλαίσιο τέλεσης των χορών κατά το πέρασμα των χρόνων. γ) η σημασία του παραδοσιακού χορού για την κάθε γενιά και η στάση της κάθε γενιάς απέναντι στην παράδοσή της.
Για τον σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκε επιτόπια έρευνα. Ειδικότερα, η συλλογή των δεδομένων προέρχεται με βάση την εθνογραφική μέθοδο όπως αυτή εφαρμόζεται στη μελέτη του χορού και προέρχεται από πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές. Οι πρωτογενείς πηγές αφορούν τα δεδομένα που συλλέχθηκαν κατά την επιτόπια έρευνα μέσα από συνεντεύξεις και συζητήσεις με πληροφορητές τους κατοίκους της Δεσκάτης. Οι δευτερογενείς πηγές αφορούν στην τοπική και γενικότερη βιβλιογραφική έρευνα. Για την καταγραφή των χορών χρησιμοποιήθηκε το σημειογραφικό σύστημα του Laban (Labanotation) (Κουτσούμπα, 2005). Για την ανάλυση των δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η δομικό-μορφολογική μέθοδος, ως προς την ανάλυση της δομής και μορφής των χορών (Τυροβολά, 1994, 2001; Τυροβολά, κ.ά. 2007; Tyrovola, 2008). Τέλος, για την ερμηνεία των δεδομένων ακολουθήθηκε το διαγενιακό μοντέλο (Φιλιππίδου, 2006).
Από την ανάλυση των δεδομένων διαπιστώθηκε ότι οι χοροί του Πάσχα στο πέρασμα των τριών γενεών δεν υπέστησαν αλλαγή ως προς τη μορφή τους. Ωστόσο, διαπιστώθηκε αλλαγή ως προς το πλαίσιο τέλεσής του. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της Α’ γενιάς υπήρχε πάνδημη συμμετοχή των κατοίκων μια και αποτελούσε ένα τρόπο διασκέδαση. Διαρκούσε όλες τις μέρες των «Πασχαλιόγιορτων» και οι κάτοικοι τηρούσαν με ακρίβεια την παράδοση ενώ η τέλεση του εθίμου της «Ανδρομάνας» ήταν πολύ σημαντική.
Οι κάτοικοι της Β’ γενιάς επεσήμαναν ότι οι χοροί και το έθιμο σιγά-σιγά άρχιζαν να χάνονται και επιδίωξαν να διασώσουν την παράδοσή τους και όλα τα στοιχεία που τους κληροδότησαν οι παλαιότεροι, γεγονός που κατάφεραν σε μεγάλο βαθμό με την βοήθεια του τοπικού συλλόγου Ε.Μ.Ο.Δ.
Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και οι νέοι τρόποι διασκέδασης που εισχώρησαν στην ζωή των κατοίκων της Γ’ γενιάς, είχαν ως άμεσο αποτέλεσμα να επέλθουν μετασχηματισμοί στον εθιμικό τρόπο ζωής. Διαπιστώθηκε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των κατοίκων της Γ’ γενιάς έχουν απομακρυνθεί από την τήρηση της παράδοσης. Διαλέγουν να έχουν περισσότερο τον ρόλο του παρατηρητή, παρά να συμμετέχουν στο δρώμενο και στους χορούς, διότι δεν το θεωρούν αναγκαίο. Ωστόσο, προσπάθειες γίνονται από τον σύλλογο ώστε να φέρουν το άτομα της Γ’ γενιάς πιο κοντά στην παράδοση και το έθιμο, προγραμματίζοντας εκδηλώσεις αλλά και επισκέψεις σε σχολεία για την εκμάθησή των χορών.
Καταληκτικά, η παρούσα εργασία ανέδειξε την ανάγκη εκτενέστερης έρευνας του συγκεκριμένου μουσικοχορευτικού φαινομένου, το οποίο δύναται να προσεγγιστεί από ποικίλες οπτικές.
Λέξεις-κλειδιά:
Παραδοσιακός, Χορός, Πασχαλιόγιορτα, Ανδρομάνα, Έθιμα, Δεσκάτη, Γρεβενά
